Spis treści
Mnogość informacji wokół zmusza nas do ich segregacji, do wybierania tych interesujących i odrzucania zbędnych. W naszych głowach nieustannie przetwarzamy i jednocześnie katalogujemy napływające dane w określone zbiory, po to, aby w przyszłości było nam łatwiej wiedzieć, co z czym się je, co wybrać do danej sytuacji. Te zbiory to własnie schematy poznawcze, które bardzo ułatwiają nam życie, ale bywa i tak, że są naszą zmorą, która przysparza nam masę problemów.
Czym są schematy poznawcze ?
Schematy poznawcze to zbiory, dzięki którym nasze rozumowanie, spostrzeganie, ogólnie nasze myślenie, nie wymaga od nas zbyt wiele wysiłku. Po prostu mamy jakąś ścieżkę w mózgu i się do niech odnosimy interpretując jakieś wydarzenie. Dzięki schematom myślenie nie wymaga skupiania 100 % uwagi na czymś. Włączamy odpowiedni schemat (odpowiedni do danej sytuacji ) i działamy zgodnie z nim.
Przykładowo: Stoisz przy drzwiach w obcym domu. Włączasz schemat (oczywiście nieświadomie to robisz ) działania w takiej sytuacji. „Trzeba nacisnąć dzwonek i poczekać” – nie otwierasz drzwi i nie wchodzisz jakbyś był siebie. Schemat, który już dobrze opanowałeś w przeszłości własnie podpowiedział Ci jak masz się zachować. Twoja uwaga nie musi być skupiona na tym, co powinieneś zrobić po kolei. To masz już zakodowane w swoim schemacie działania. Nie musisz poświęcać czasu, aby na nowo się czegoś uczyć, wiesz już, co robić i to robisz, nie analizując ponownie.
Schematy poznawcze to uproszczone ścieżki naszego myślenia. Wpływają na to, jak spostrzegamy świat, co widzimy w danym wydarzeniu, co zapamiętujemy.
czytaj także:
Model depresji – Becka, Lewinshona i Rehma
Schematy poznawcze – nasze teorie dotyczące świata i nas samych
Organizujemy swój świat w określone ramy tematyczne. Wszystko segregujemy i wrzucamy do określonych pozycji. I tak możemy mieć schemat: „jak się zachować przy drzwiach:, „co robić jadąc samochodem”, schemat „nauczyciela”, „księdza”, „teściowej” czy „kochanki”. Schemat skupia w sobie określone cechy danej sytuacji czy osoby. Za każdym razem, gdy masz kontakt z czymś podobnym do schematu, przywołujesz go w głowie, i masz już gotowy ogólny pogląd na sytuację, ogólne wyobrażenie danej osoby.
Schematy poznawcze a nowe informacje
Zazwyczaj zapamiętujemy informacje zgodne z naszym schematem, bo to na nie zwracamy naszą uwagę. Praktycznie to je tylko widzimy, a jesteśmy ślepi na informację, które odbiegają od naszego schematu. Patrzmy na świat przez pryzmat naszych schematów. Zniekształcamy rzeczywistość tak, aby była zgodna z posiadanym już schematem. Kodujemy w głowach tylko te, które są podobne, a omijamy odmienne. Nie jest tak, że robimy to celowo. To się dzieje bez udziału świadomości. Po prostu, jakby automatycznie, dopasowujemy fakty do swojego schematu. Więc zazwyczaj zapamiętujemy informacje zgodne z naszym schematem, które go potwierdzają i utrwalają. No chyba, że nowe informacje są bardzo sprzeczne z tym , co mamy w głowie, tak rażą w oczy, że nawet ślepiec by je zauważył. To wtedy jesteśmy skłonni skierować na nie nasza uwagę, może nawet zweryfikować nasz schemat, choć wcale nie jesteśmy do tego skorzy.
Przykładzik: Widzisz księdza – uruchamiasz schemat księdza ( z automatu w głowie) – „osoba w sutannie, mila i wzbudzająca zaufanie”. Powiedzmy, że masz taki schemat „księdza”. Jeżeli masz taki schemat, to zapewne większość księży, w Twoim otoczeniu, musi takie cechy wykazywać. Ale czy na pewno? Może już utrwaliłaś taki schemat i nie zauważasz niczego odimiennego? Jeżeli napotkany ksiądz odbiega od Twojego schematu w delikatny sposób, np. ma potarganą fryzurę – to możesz tego nie zauważyć. Schematy poznawcze jakimi dysponujesz spowodują, że zignorujesz informacje, które są niezgodne z zakodowanym w głowie idealnym wyobrażeniem „księdza”. Jeżeli, napotkany ksiądz, wrzeszczy na kogoś na ulicy i dodatkowo się zatacza, to już inna sprawa. Te nowe informacje są tak wyraziste, tak odmienne od Twojego schematu, ze nie możesz ich zignorować. Te informacje zostaną zapamiętane i mogą wpłynąć na weryfikację Twojego schematu, ale i nie muszą.
czytaj też:
Przekonania – czym są i ich podział
Efekt pierwszeństwa a nowe informacje
Nasze pierwsze wrażenie, jakie mamy o osobie , czy o jakiejś sytuacji, wpływa na odbiór nowych informacji. Posiadające już informacje, choć nie są zbyt rozległe, tworzą ogólny pogląd, na którym opieramy napływające informacje. Później wyłapujemy z otoczenia informacje, które są zgodne z naszym, już lekko, zarysowanym poglądem. Informacje, które są niezgodne są ignorowane, a często nawet reinterpretowane tak, aby były zgodne ze schematem.
Przykład, tym razem bardziej naukowy. Naukowcy poprosili kilku uczestników, aby ocenili inteligencję pewnego studenta. Obserwowali jak rozwiązuje test składający się z 30 pytań. Uczestnicy podzieleni byli na dwie grupy. Połowa widziała, jak student na pierwsze 15 pytań odpowiada bezbłędnie, a na kolejne 15 udziela błędnych odpowiedzi. Druga połowa uczestników odwrotnie, najpierw student odpowiadał źle na 15 pytań, a następnie dobrze. Uczestnicy z pierwszej grupy ocenili studenta bardziej przychylnie, niż uczestnicy z drugiej grupy. W obydwu badanych grupach uczestników dał o sobie znać efekt pierwszeństwa. Pierwsze wrażenie nakreśliło w umysłach uczestników ogólny schemat, ogólny pogląd na inteligencję studenta. Dla jednych był bystrzakiem, dla drugich nieukiem. Obydwie grupy zniekształciły rzeczywistość, tylko po to, aby student pasował do schematu jaki już zdążył się wyrobić w ich głowach. A przecież student w obydwu przypadkach odpowiedział na 15 pytań dobrze i 15 pytań źle.
Zniekształcamy rzeczywistość tylko po to, aby pasowała do naszego schematu. Pierwsze wrażenie wpłynęło na dalsze spostrzeganie, na napływ nowych informacji. Uczestnicy nie analizowali dalszych napływających informacji.
Jak spostrzegamy rzeczywistość?
Dzięki schematom nie musimy analizować wszystkich napływających do nas informacji, możemy niektóre opuścić. Ale czasem to lekceważenie informacji, szczególnie istotnych, co widać na powyższym przykładzie, może odbić się u nas czkawką.
Schematy poznawcze łączą w jedno rożne informacje, powstaje ogólny pogląd na jakiś temat. Z góry wiemy, jak się zachować, jak kogoś odebrać, bo mamy już jakiś zasób wiedzy.
Przykład: Poznajesz na imprezie pewną osobę. Ktoś wcześniej powiedział Ci, że jest miła i towarzyska. Widząc ją – automatycznie uruchamiasz „schemat miłej osoby”. Wiedząc, że jest miła, zapewne i Ty odpowiesz tym samym, choć tak naprawdę nie wiesz jaka ona jest. Kierujesz się tylko tym, co wcześniej usłyszałaś/łeś. To tylko Twoja wcześniejsza opinia wpływa na odbiór tej osoby. Do tej pory zdążyłeś/łaś już wytworzyć delikatny schemat tej osoby. Ale co ciekawe. Patrząc na nią Ty rzeczywiście widzisz tę osobę w takim świetle. Odbierasz ją jako towarzyską i uprzejmą, nawet jak tak osoba zachowuje się względnie neutralnie. Zasłyszane wcześniej słowa mają swoje potwierdzenie w tym, co Ty widzisz – utwierdzasz swoje wyobrażenie. Jeżeli wcześniejsze informacje przedstawiałyby te osobę w negatywnym świetle, zapewne doszukiwałbyś się jakiejś zuchwałości i arogancji. Wszystkiego tego, co jest związane u Ciebie z wizerunkiem negatywnej osoby.
czytaj też:
Zniekształcanie rzeczywistości przez schematy poznawcze
Oceniając innych doszukujemy się w nich cech, które tak naprawdę sami chcemy w nich widzieć, choć nie zdajemy sobie z tego sprawy. Masz jakiś pogląd na temat danej osoby, to ciągle widzisz w tej osobie cechy, które ten pogląd umacniają . Co utwierdza tym samym Twoje przekonanie o tej osobie. Więc jest miła bądź wulgarna, agresywna bądź uprzejma, taka jak wcześniej zasłyszałeś/aś.
Schematy poznawcze wraz z upływem czasu są coraz bardziej trwałe i trudne do zmiany. Bowiem w świecie widzimy rzeczy, które potwierdzają to, co mamy już zakodowane, potwierdzają nasze teorie. A więc jaka jest rzeczywistość? Czy to nasze schematy poznawcze ja kreują? Jeżeli zapamiętujemy tylko część informacji, tę część, która jest zgodna ze schematem, a resztę odrzucamy albo reinterpretujemy, tak aby była zgodna ze schematem, to co w końcu jest rzeczywistością?
Modyfikacja przekonań
Większości z nas trudno jest zmienić schematy, bowiem jak już wspomniałam wcześniej, w świecie znajdujemy szereg informacji, które je potwierdzają. Schematy poznawcze to sztywne struktury, których nie chcemy analizować, modyfikacja przychodzi nam z wielkim trudem. Weryfikacja zazwyczaj następuje w momentach zwrotnych, kiedy jesteśmy w jakimś punkcie, w którym musimy coś zrobić, aby nasze życie nabrało innych barw. Często na terapii „walczymy” z tymi naszymi utrwalonymi ideami, naszymi, często irracjonalnymi, przekonaniami, ale to nie znaczy, że od razu je zmieniamy.
Dlaczego tak uparcie trzymamy się schematów, nawet wtedy , kiedy wszystko wokół mówi, że te sztywne struktury warto by było zmienić? Czasem nie chcemy przyznać się przed samym sobą, ze nasz schemat jest już nieadekwatny do sytuacji, a to dlatego, że nasza samoocena by na tym ucierpiała. Przyznanie się do tego, że żyliśmy tyle lat z czymś, co nie do końca było dla nas dobre, może zburzyć nasz wizerunek. Więc dalej wolim uparcie trzymać się utartych ścieżek i spostrzegać rzeczywistość tak, jak do tej pory, tylko po to , aby nasze ego nie ucierpiało. Modyfikacja jest trudna, za to znajdowanie informacji potwierdzających schemat już nie takie trudne. Łatwo je zauważamy i zapamiętujemy.
czytaj też:
Myśl automatyczna – czy umiemy ją wychwycić
Efekt uporczywości a utrzymywanie się schematów
Nasze przekonania na temat świata i nas samych utrzymują się nawet wtedy, gdy wszystkie znaki na niebie i na ziemi mówią , że coś z nimi jest nie w porządku, że nie są zbyt odpowiednie. To tzw. efekt uporczywości, tkwimy przy czymś nawet wtedy, kiedy mamy dowody podważające realność naszych schematów. Dlaczego tak jest? Jak pisałam wyżej, nasza samoocena mogłaby na tym ucierpieć, ale nie jest to jedyna przyczyna.
Przykład: Dowiadujesz się, że oblałaś egzamin na prawo jazdy. Jest Ci z tego tytułu smutno i jesteś przygnębiona. Po tygodniu dostajesz informację, że jednak zdałaś test, zawiodła maszyna sprawdzająca. Powinnaś poczuć radość, i zapewne tak jest, ale jednak coś w środku Ciebie siedzi i mówi Ci, że nie zasługujesz na to prawo jazdy. Dlaczego? Po otrzymaniu negatywnego wyniku uruchomiłaś w sobie schemat Ja – mówiący, że jesteś beznadziejna i mało inteligentna. Ten schemat nadal w Tobie jest, jest nadal aktywny. Żyje w Tobie nawet po otrzymaniu poprawnego wyniku. Twoje przekonanie o Twojej beznadziejności jest silniejsze od realnych faktów, choć irracjonalne w tej sytuacji, wygrywa w wewnętrznej walce. Efekt uporczywości uruchomionego wcześniej schematu jest silniejszy niż realne fakty. A więc nie tylko samoocena wpływa na utrzymywanie się schematów, ale i nasze schematy poznawcze, które wcześniej w nas się zadomowiły.
Samospełniające się proroctwo a schematy poznawcze
Spodziewasz się jakiegoś zachowania u danej osoby, więc Ty zachowujesz się tak, jakby to konkretne zachowanie już nastąpiło.Tym samym swoim postępowaniem kształtujesz zachowanie u tej drugiej osoby. Ostatecznie ta osoba zachowuje się tak, jak tego oczekiwałeś na początku. Pomyśl ile razy w życiu oczekując jakiegoś wydarzenia, reagowałeś/łaś tak jakby ono już zaistniało. Może czekałeś/łaś na odrzucenie, więc zachowywałeś jakiś dystans, stwarzając tym samym warunki do tego, aby Cię odepchnięto.
Zweryfikuj swoje oczekiwania i zrób coś przeciwnego. Bądź miły, jak spodziewasz się, że ktoś będzie względem Ciebie negatywnie nastawiony. Powiedz – „Dzień dobry” – osobie, która codziennie mija Cię i tego nie mówi. Zobacz jakie zmiany wywołasz. Ty zmienisz swoje zachowanie i nastawienie, zapewne i ta osoba , po pewnym czasie, zauważy , że w jej schematach coś nie gra, że nastąpiła jakaś zmiana. Druga strona również kieruje się swoimi schematami i samospełniającym się proroctwem. Aby wyjść z błędnego koła trzeba zrobić coś inaczej, coś co wzbudzi zdziwienie, i w końcu może doprowadzi do modyfikacji schematów.
Źródło: E.Aranson, T.Wilson, R.Akert -„Psychologia społeczna”
