Zaburzenia osobowości to temat, który wciąż bywa mylnie rozumiany i owiany wieloma mitami. W codziennym życiu każdy z nas spotyka osoby o różnych charakterach i sposobach bycia, ale czasem te różnice są tak duże, że utrudniają funkcjonowanie i relacje z innymi. W tym wpisie wyjaśnię, czym dokładnie są zaburzenia osobowości, jakie są ich najczęstsze rodzaje oraz dlaczego warto o nich wiedzieć. Dzięki temu łatwiej będzie zrozumieć siebie i bliskich, a także znaleźć właściwą drogę do wsparcia i poprawy jakości życia.
Czym są zaburzenia osobowości?
Zaburzenia osobowości to trwałe wzorce myślenia, odczuwania i działania, które mocno odbiegają od tego, czego zwykle oczekuje społeczeństwo. Takie wzorce są zwykle sztywne, mało elastyczne i utrzymują się przez wiele lat – często już od wczesnej dorosłości. Przez to trudniej budować zdrowe relacje, pracować w zespole czy radzić sobie ze stresem.
To trochę jak „ustawienia fabryczne” naszej psychiki, które różnią się od tego, co przyjęte za normę. Kiedy coś w tych ustawieniach szwankuje, łatwiej o nieporozumienia, konflikty i poczucie zagubienia – zarówno w relacjach, jak i codziennych sprawach. Ale spokojnie – to nie znaczy, że ktoś jest „zły”, „dziwny” czy „nienormalny”. Po prostu jego sposób działania jest trochę inny i często trudniejszy – także dla niego samego.
Różnice między ludźmi są naturalne – jedni wolą być w centrum uwagi, inni cenią spokój i samotność. Problem pojawia się wtedy, gdy pewne cechy i zachowania zaczynają poważnie utrudniać życie. Kiedy emocje stają się zbyt intensywne, relacje się sypią, a my wciąż reagujemy w ten sam sposób – mimo że chcielibyśmy inaczej – właśnie wtedy może chodzić o zaburzenie osobowości. To nie chwilowa trudność czy kryzys, ale stały schemat działania, który powtarza się w różnych sytuacjach i nie służy ani nam, ani naszym relacjom.
Zamiast elastyczności – sztywność. Zamiast wyboru – automatyczna reakcja. I choć często towarzyszy temu cierpienie, trudno to zmienić bez wsparcia i samoświadomości.
W praktyce zaburzenia osobowości mogą wpływać na różne sfery życia – pojawiają się napięcia w pracy, konflikty w rodzinie, trudności w bliskich relacjach. To nie są „choroby psychiczne” w klasycznym sensie – raczej specyficzne style funkcjonowania, które mogą być źródłem cierpienia. I dla osoby, która ich doświadcza, i dla jej otoczenia.
czytaj też:
Jak rozpoznać zaburzenia osobowości?
Rozpoznanie zaburzenia osobowości to nie kwestia jednej rozmowy czy prostego testu. Specjaliści korzystają z różnych podejść, by lepiej zrozumieć, z czym dana osoba się zmaga. Jednym z narzędzi są kwestionariusze, które pomagają ocenić, w jakim stopniu cechy danej osoby są przystosowawcze, a w jakim mogą już przeszkadzać w codziennym życiu.
Jednym z najbardziej znanych modeli jest tzw. Wielka Piątka (Big Five). To zestaw pięciu cech, które opisują, jak funkcjonujemy na co dzień – od stabilności po cechy, które mogą zwiastować trudności. Jeśli jakaś cecha zmienia się wyraźnie i na długo (np. ktoś staje się dużo bardziej zamknięty lub impulsywny), może to być sygnał, że coś się dzieje.
Oto pięć głównych wymiarów:
- Ekstrawersja – od towarzyskości i asertywności, po wycofanie i bierność
- Sumienność – od uporządkowania i samodyscypliny, po chaos i niedbalstwo
- Zgodność – od życzliwości, po drażliwość i wrogość
- Otwartość na doświadczenia – od ciekawości świata i kreatywności, po sztywność i brak zainteresowań
- Neurotyczność (niestabilność emocjonalna) – od wewnętrznego spokoju, po lękliwość i impulsywność
A co z biologią? Model Cloningera
Innym podejściem jest model Roberta Cloningera, który podszedł do osobowości od strony biologii, a konkretnie – działania neuroprzekaźników w mózgu (np. serotoniny, dopaminy). Według niego, nasze cechy osobowości są związane z tym, jak nasz mózg reaguje na nagrody, zagrożenia czy nowe doświadczenia.
W jego modelu wyróżniamy m.in.:
- Poszukiwanie nowości – otwartość na bodźce, ryzyko, zmiany
- Unikanie szkody – ostrożność, lękliwość, napięcie
- Zależność od nagrody – wrażliwość na pochwały, akceptację społeczną
- Wytrwałość – zdolność do długotrwałego działania mimo trudności
Cloninger dodał też trzy wymiary charakteru, czyli sposób, w jaki regulujemy swoje zachowania:
- Samosterowność – zdolność do podejmowania samodzielnych decyzji
- Gotowość do współpracy – umiejętność bycia w relacjach
- Autotranscendencja – poczucie sensu, duchowość, myślenie w szerszej perspektywie
Na podstawie tego modelu można określić, gdzie dana osoba „plasuje się” na tych skalach. Przykład? Osoba unikająca ryzyka może mieć niski poziom poszukiwania nowości, wysokie unikanie szkody, dużą potrzebę aprobaty i niską samosterowność – co może wpływać na trudności w podejmowaniu decyzji i relacjach z innymi.
czytaj też:
Jakie są rodzaje zaburzeń osobowości?
Zaburzenia osobowości są klasyfikowane w trzech grupach (tzw. klastrach) według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10) oraz Diagnostycznego i Statystycznego Podręcznika Zaburzeń Psychicznych (DSM-5). I tak wyrózniamy:
Zaburzenia z grupy A – „trochę dziwni, wycofani”
To osoby, które często zachowują się w sposób nietypowy, ekscentryczny lub nieco dziwaczny. Mogą wydawać się zamknięte w sobie, trudno im nawiązywać bliskie kontakty, a ich sposób myślenia bywa nieco oderwany od rzeczywistości. Często są postrzegani jako „inni”, co może utrudniać im funkcjonowanie w społeczeństwie.
- Paranoidalne – podejrzliwość i nieufność,
- Schizoidalne – dystans i chłód emocjonalny,
- Schizotypowe – nietypowe zachowania i trudności w kontaktach.
Paranoidalne zaburzenie osobowości charakteryzuje się silną nieufnością i podejrzliwością wobec innych. Osoby z tym zaburzeniem często snują teorie spiskowe, czują się śledzone lub podglądane i interpretują działania innych jako zagrażające. Na przykład mogą być przekonane, że kolega z pracy chce im zaszkodzić, a nawet bliskim trudno im zaufać. To ciągłe poczucie zagrożenia utrudnia budowanie bliskich relacji i wpływa na codzienne funkcjonowanie.
Schizoidalne zaburzenie osobowości to cecha osób wycofanych, które mają trudności z nawiązywaniem kontaktów z innymi. Dla otoczenia mogą wydawać się zimne i nieprzystępne, ponieważ często izolują się i unikają bliskich relacji. Nie szukają przyjaciół, nie okazują emocji – nawet w chwilach radości czy smutku. Wolą obserwować świat z boku, zamiast aktywnie w nim uczestniczyć, a ich dystans emocjonalny sprawia, że trudno jest im nawiązać bliskie więzi.
Schizotypowe zaburzenie osobowości to trudność w wyrażaniu własnych uczuć i rozumieniu emocji innych. Osoby takie często zachowują się w sposób dziwaczny i niezrozumiały dla otoczenia. Mogą mieć nietypowe przekonania, na przykład wierzyć, że mają specjalne moce lub intuicję, co wpływa na ich niecodzienne zachowania. Zaburzenia percepcji i myślenia sprawiają, że trudno im nawiązać bliskie kontakty i utrzymać relacje społeczne.
Zaburzenia osobowości z grupy B – emocje na pełnej mocy
Osoby z tej grupy często przeżywają emocje bardzo intensywnie – są dramatyczne, zmienne i nieprzewidywalne. Czasem ich zachowania mogą wydawać się przesadzone lub egoistyczne, a dostosowanie się do norm społecznych bywa dla nich trudne. Często działają impulsywnie, co wpływa na relacje z innymi i codzienne funkcjonowanie.
- Borderline – silne emocje i strach przed odrzuceniem,
- Antyspołeczne – brak empatii i impulsywność,
- Histrioniczne – potrzeba uwagi i teatralność,
- Narcystyczne – potrzeba podziwu i trudność z krytyką.
Osobowość z pogranicza (borderline) charakteryzuje się niestabilnością emocjonalną — uczucia zmieniają się tu jak w kalejdoskopie. Osoba z tym zaburzeniem może przeżywać zarówno stany depresyjne, jak i epizody podwyższonego nastroju (mania). Często jest impulsywna, drażliwa i bardzo wrażliwa na odrzucenie. Obawa przed porzuceniem bywa tak silna, że może prowadzić do nagłych zerwań relacji lub podejmowania ryzykownych działań. Zmienne nastroje i gwałtowne reakcje utrudniają codzienne funkcjonowanie i bliskie kontakty z innymi.
Antyspołeczne zaburzenie osobowości charakteryzuje się egocentryzmem, powierzchownością i częstym kłamstwem. Osoby z tym zaburzeniem nie zwracają uwagi na potrzeby innych i świetnie potrafią manipulować ludźmi. Często łamią zasady i robią to, na co mają ochotę, nie przejmując się uczuciami innych ani konsekwencjami swoich działań.
Histrioniczne zaburzenie osobowości to osoby, które często mają płytkie i zmienne emocje. Łatwo poddają się wpływom innych i bardzo chcą być w centrum uwagi. Często przesadzają w zachowaniu i robią wszystko, by zaimponować innym lub zwrócić na siebie uwagę.
Narcystyczne zaburzenie osobowości to osoby, które mają bardzo wygórowane poczucie własnej wartości. Uważają się za wyjątkowe, lepsze od innych i zasługujące na specjalne traktowanie. Są silnie skupione na sobie i potrzebują ciągłego podziwu oraz potwierdzenia swojej wyjątkowości.
czytaj też:
Zaburzenia z grupy C – lękliwi, spięci
Osoby z tej grupy często zmagają się z silnym lękiem, nieśmiałością i trudnościami w wyrażaniu uczuć. Często unikają sytuacji społecznych, boją się krytyki i wolą trzymać emocje w sobie, by nie narażać się na odrzucenie. Do tej grupy zaliczamy m.in.:
- Unikające – niska samoocena i unikanie kontaktów z lęku przed oceną,
- Zależne – potrzeba opieki i trudność z samodzielnymi decyzjami,
- Anankastyczne (obsesyjno-kompulsywne) – perfekcjonizm i sztywne zasady.
Zaburzenie osobowości unikowe to silny lęk przed sytuacjami społecznymi. Osoba taka często unika kontaktów, bo boi się krytyki i odrzucenia. Jest nieśmiała, bierna, ciągle spięta i zamartwia się na zapas. Często bywa bardzo przewrażliwiona na punkcie tego, co inni o niej myślą, więc woli trzymać się na uboczu, żeby nie ryzykować zranienia.
Zaburzenie osobowości zależnej to silna potrzeba wsparcia i opieki ze strony innych. Osoba z tym zaburzeniem ma trudności z podejmowaniem samodzielnych decyzji, często czuje się bezradna i bierna. Zamiast działać na własną rękę, woli polegać na innych, oczekując, że ktoś ją poprowadzi i pomoże w trudnych sytuacjach.
Zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywnej to silna potrzeba porządku i kontroli. Osoba taka jest bardzo perfekcjonistyczna, sztywna w przestrzeganiu zasad i norm, często brakuje jej spontaniczności. Ma tendencję do powtarzania pewnych czynności lub myśli, żeby zmniejszyć lęk. Lubi, gdy wszystko jest dokładnie uporządkowane, pilnuje szczegółów i nie znosi niespodzianek.
Jak zaburzenia osobowości wpływają na życie?
Zaburzenia osobowości to nie tylko „trudny charakter” czy „specyficzne podejście do świata”. To coś, co realnie wpływa na codzienne życie – na relacje, pracę, emocje, a nawet poczucie własnej wartości. Osoba z takim zaburzeniem często ma poczucie, że coś ciągle idzie nie tak – kłótnie wybuchają z błahych powodów, ludzie się odsuwają, a stres towarzyszy nawet w najprostszych sytuacjach. Czasem to napięcie, czasem potrzeba kontroli, a innym razem – całkowite wycofanie się z kontaktów z innymi.
Zamiast elastyczności, pojawia się upór. Zamiast refleksji – emocjonalne spięcia. Zaburzenia osobowości sprawiają, że reagujemy według jednego scenariusza, niezależnie od okoliczności. A to mocno odbija się na relacjach i codziennym życiu. Zamiast elastycznie zmieniać podejście, osoba z zaburzeniem może powtarzać te same błędy, choć efekty bywają bolesne. To trochę tak, jakby próbowała rozwiązać krzyżówkę zawsze tym samym słowem, nawet jeśli nie pasuje – po prostu trudno jej się zatrzymać i spojrzeć na sprawę z innej perspektywy.
W praktyce oznacza to, że konflikty powtarzają się, a emocje biorą górę nad rozsądkiem. Trudno też zbudować trwałe, zdrowe relacje, bo inni nie wiedzą, czego się spodziewać, a osoba z zaburzeniem często nie umie jasno wyrazić swoich potrzeb czy uczuć.
Dla porównania: osoby bez zaburzeń potrafią dostosować się do okoliczności – czasem działają aktywnie, innym razem odpuszczają. Umieją zmieniać perspektywę. Osoba z zaburzeniem natomiast trzyma się swoich przekonań i nawyków – nawet jeśli nie przystają one do sytuacji. Często oczekuje, że to otoczenie się dostosuje. A gdy tak się nie dzieje – pojawiają się konflikty. Bo skoro „to nie ja mam problem”, to po co cokolwiek zmieniać?
Czy można coś z tym zrobić?
Choć nie jest łatwo, z pomocą terapii i świadomej pracy nad sobą, można nauczyć się inaczej reagować i lepiej funkcjonować w świecie – bez ciągłego napięcia i konfliktów.
- Szukaj pomocy specjalisty – terapia, szczególnie psychoterapia poznawczo-behawioralna lub terapia dialektyczno-behawioralna, może pomóc lepiej rozumieć swoje emocje i uczyć się zdrowych sposobów radzenia sobie z trudnościami.
- Ucz się rozpoznawać swoje emocje – warto zatrzymać się i pomyśleć, co dokładnie czujesz, zamiast działać impulsywnie. Pomocne mogą być też dzienniki uczuć.
- Pracuj nad relacjami – komunikuj się otwarcie, ucz się słuchać i wyrażać swoje potrzeby w sposób spokojny. To pomaga budować zdrowsze kontakty.
- Stawiaj małe cele – zamiast od razu próbować zmienić wszystko, zacznij od małych kroków, np. krótkich kontaktów społecznych lub prostych zadań.
- Dbaj o siebie – regularny sen, zdrowe jedzenie i ruch fizyczny mają wpływ na samopoczucie i stabilność emocjonalną.
- Nie obwiniaj się – pamiętaj, że zaburzenia osobowości to trudność, a nie twoja „wina”. Każdy zasługuje na wsparcie i zrozumienie.
Zaburzenia osobowości to nie wyrok. To wyzwanie, z którym można się zmierzyć – z empatią, wsparciem i odpowiednią pomocą. A zaczyna się od wiedzy i zrozumienia.
żródło: „Psychopatologia” – M. Seligman, E.Walker, D.Rosenhan
