Psychoanaliza to metoda poznawania ludzkiej psychiki, która odkrywa, jak nieświadome procesy wpływają na nasze życie. Warto poznać pojęcia w psychoanalizie, takie jak wyparcie, sublimacja czy opór, by lepiej zrozumieć, skąd biorą się nasze emocje i zachowania.
Pojęcia w psychoanalizie – Nieświadomość
Nieświadomość to jedno z najważniejszych pojęć w psychoanalizie. Zygmunt Freud porównał psychikę do góry lodowej. Nieświadomość to ta ogromna, niewidoczna część pod wodą, która ma ogromny wpływ na to, co myślimy, czujemy i robimy – choć często nie zdajemy sobie z tego sprawy.
🧠Metafora góry lodowej Freuda:
- Świadomość – to, co wiesz i rozumiesz (np. „jestem dziś zestresowany”)
- Przedświadomość – to, co możesz sobie uświadomić (np. „a, bo mam rozmowę kwalifikacyjną”).
- Nieświadomość – to, czego nie wiesz, a co i tak działa w Tobie (np. „boję się oceny, bo w dzieciństwie za błędy byłem zawstydzany”).
Nieświadomość określa wszelkie zjawiska psychiczne, które są niedostępne w polu świadomości, o których istnienia nie zdajemy sobie sprawy. Ukryte przed nami w głębinach naszej psychiki. Trudne do wydobycia na światło dzienne, ale istnienie sposób ich poznania. Można je poznać interpretując swoje sny, gdzie pojawiają się w symbolicznej formie, jak również stosując metodę swobodnych skojarzeń.
Nieświadomość to miejsce, do którego „wpadają” treści zbyt trudne, bolesne, niewygodne lub zagrażające dla naszej świadomości. Wypchamy tam wspomnienia z dzieciństwa, stłumione emocje (złość, wstyd, lęk), niechciane pragnienia i impulsy, wewnętrzne konflikty.
Ukryta część naszej psychiki
Choć są ukryte, wciąż wpływają na nasze decyzje, relacje, lęki i zachowania. Nieświadomość działa „zza kulis”. Myślisz, że działasz racjonalnie, ale często to nieświadome mechanizmy sterują Twoim zachowaniem.
🧠 Nie wiesz, czemu boisz się bliskości. A w dzieciństwie odrzucono Twoje potrzeby emocjonalne – to wspomnienie zostało wyparte, ale emocja lęku pozostała.
🧠 Ciągle wybierasz podobnych partnerów, choć Cię ranią. Nieświadomie odtwarzasz schemat relacji z rodzicem, licząc, że tym razem „uda się naprawić”.
🧠 Złościsz się na kolegę z pracy, ale naprawdę złościsz się na siebie. Nieświadomość zamienia wewnętrzny konflikt na zewnętrzne napięcie – to tzw. projekcja.
Freud twierdził, że dopiero kiedy to, co nieświadome, stanie się świadome – można naprawdę się zmieniać i rozwijać. Praca z nieświadomością to podstawa terapii psychoanalitycznej, ale też głębszego zrozumienia siebie.
Przeniesienie w psychoanalizie – co to takiego?
Przeniesienie (z ang. transference) to jedno z kluczowych pojęć w psychoanalizie. Oznacza sytuację, w której nieświadomie przenosimy uczucia, myśli lub oczekiwania z ważnych osób z przeszłości (np. rodziców, opiekunów) na inne osoby w teraźniejszości – najczęściej na terapeutę, ale nie tylko.
Nasza psychika zapamiętuje relacje z dzieciństwa – zarówno te dobre, jak i trudne. Kiedy spotykamy w dorosłym życiu kogoś, kto choć trochę przypomina nam kogoś z przeszłości (np. tonem głosu, sposobem bycia, postawą), nasze emocje „przeskakują” na tę nową osobę – nawet jeśli to zupełnie inna sytuacja.
🧠 Kasia zaczyna terapię i po kilku spotkaniach czuje, że terapeuta ją „ignoruje”, choć ten słucha jej uważnie i z empatią. Jest rozdrażniona, czuje się nieważna – podobnie jak wtedy, gdy jako dziecko nie mogła przebić się do swojej wiecznie zajętej mamy. To przeniesienie – jej emocje wobec mamy przeniosły się na terapeutę, choć on nie zrobił nic złego.
🧠Czujesz lęk przed autorytetami, bo twój ojciec był surowy – i teraz każdy szef budzi w Tobie napięcie.
🧠Zakochujesz się w nauczycielce, która przypomina Ci troskliwą babcię.
🧠Reagujesz złością na partnera, który „za bardzo się troszczy”, bo przypomina Ci nadopiekuńczą matkę.
🧠Dawną zazdrość w stosunku do siostry przenosisz na żonę.
Uświadomienie sobie tych przeniesień pozwala przerwać błędne koło i zacząć reagować bardziej świadomie.
Pojęcia w psychoanalizie – nerwica przeniesieniowa
Nerwica przeniesieniowa to sytuacja, w której uczucia, konflikty i emocje z przeszłości (najczęściej z dzieciństwa) zostają „przeniesione” na terapeutę. Pacjent zaczyna przeżywać je na nowo – tak, jakby działy się tu i teraz. Celowo jest wywoływana, aby skupić wokół osoby analityka wszystkie konflikty pacjenta. Jest stopniowo usuwana w procesie analizowania, a jej ostateczne usuniecie łączy się za zakończeniem terapii.
Podczas terapii pacjent zaczyna traktować terapeutę jak kogoś z przeszłości – np. jak matkę, ojca, nauczyciela. Emocje z dzieciństwa budzą się na nowo, ale nie są uświadomione jako „stare”. Dla pacjenta są realne, aktualne i silne – jakby dotyczyły obecnej relacji.
🧠 Anna w terapii czuje silną zależność od swojej terapeutki. Nie może doczekać się sesji, boi się, że zostanie porzucona, przeżywa zazdrość, gdy słyszy o innych pacjentach. Z czasem uświadamia sobie, że te emocje przypominają jej dziecięcy lęk przed odrzuceniem przez matkę. Jej nieświadome, bolesne uczucia z przeszłości zostały „przeniesione” na terapeutkę i odżyły w relacji terapeutycznej – to właśnie nerwica przeniesieniowa.
Nerwica przeniesieniowa to emocjonalne „odtworzenie” dawnych relacji i konfliktów w czasie terapii. Choć może być trudna i intensywna, to właśnie ona pozwala dotrzeć do źródeł cierpienia i leczyć je u podstaw.
Regresja – kiedy dorosły zachowuje się jak dziecko
Regresja – cofnięcie się do wcześniejszych faz rozwoju. Powstaje na skutek neutralnej pozycji analityka, który zbytnio nie interweniuje w proces wypowiedzi i nie spełnia potrzeb pacjenta. Pacjent zaczyna przejawiać emocje i zachowania, które odpowiada bardziej jego dziecięcej formie. Domaga się uwagi i reakcji ze strony analityka, wręcz jego opieki. Regresja jest warunkiem koniecznym w psychoanalizie, dzięki niej dochodzi do powstania nerwicy przeniesieniowej.
Cofając się do wcześniejszego etapu, czujemy się „bezpieczniej”, bo w dzieciństwie pewne zachowania były akceptowane i skuteczne.
🧠Dorosły człowiek kłóci się z partnerem i nagle zaczyna płakać, tupać nogami albo mówić z dziecinnym tonem. „Już się z tobą nie bawię!” – jakby miał znowu 5 lat.
🧠 Małe dziecko, które już od dawna nie siusiało w łóżko, znów zaczyna to robić po narodzinach młodszego rodzeństwa. Czuje się zazdrosne i zagrożone.
🧠 Student przed ważnym egzaminem zjada całe opakowanie czekolady i zawija się w koc jak w kokon. Jego psychika szuka ukojenia w znanym, dziecięcym rytuale.
Regresja może być chwilowa i często się zdarza, nawet u zdrowych osób – np. podczas choroby, silnego stresu, żałoby. Czasami każdy z nas potrzebuje „odetchnąć psychicznie” i wrócić na chwilę do bezpieczniejszych czasów.
Projekcja – kiedy to, co w nas, widzimy w innych
Projekcja to mechanizm obronny, który polega na przypisywaniu innym ludziom własnych uczuć, myśli lub pragnień, których sami nie chcemy lub nie potrafimy zaakceptować.
Na przykład przerzucamy na kogoś swoją złość, swój gniew. „To on się na mnie gniewa” – mówimy, co daje nam prawo do obrony. Daje nam prawo do własnej złości. Zamiast przyznać przed sobą, że coś czujemy , „przerzucamy” to na kogoś innego i obwiniamy tę osobę. To pomaga nam ochronić samoocenę i uniknąć trudnych emocji.
🧠 Marta czuje się zazdrosna o koleżankę, ale nie chce się do tego przyznać. Zamiast tego mówi: „To ona jest taka zazdrosna o mnie!”
🧠 Janek boi się swoich agresywnych impulsów, więc oskarża innych, że są źli i agresywni wobec niego.
🧠 Kasia nie akceptuje swoich negatywnych emocji wobec rodziców i twierdzi, że to oni ją nie rozumieją i nie chcą się z nią liczy
Projekcja pomaga chronić naszą psychikę przed bolesnymi uczuciami i konfliktami wewnętrznymi. Niestety, przez to możemy mieć trudności w relacjach, bo widzimy w innych to, co jest w nas.
Opór – gdy umysł nie chce iść dalej
Opór to zjawisko, które pojawia się podczas terapii (ale też w codziennym życiu), kiedy świadomie lub nieświadomie blokujemy dostęp do pewnych myśli, wspomnień lub uczuć. Bo są dla nas zbyt trudne, bolesne albo wywołują lęk. Podczas pracy nad sobą, zwłaszcza gdy dotykamy trudnych tematów z przeszłości, nasza psychika może „stanąć na straży” i zacząć unikać lub odsuwać od siebie to, co może wywołać cierpienie lub napięcie.
To naturalny mechanizm obronny – nasz sposób na ochronę przed bólem psychicznym.
🧠Pacjent na terapii unika rozmowy o traumatycznych przeżyciach, zmienia temat albo nagle milknie.
🧠 Ktoś, kto chce przestać palić, ale za każdym razem, gdy zaczyna o tym myśleć, odkłada decyzję „na później” i znajduje wymówki.
🧠 Osoba, która boi się konfrontacji z bliskimi, unika rozmów na trudne tematy, nawet jeśli są ważne.
Opór to psychiczna blokada, która chroni nas przed bolesnymi uczuciami lub wspomnieniami, ale jednocześnie może utrudniać rozwój i zmianę. To sygnał, że dotykamy czegoś ważnego i trudnego. Terapeuta często pomaga pacjentowi rozpoznać opór i zrozumieć, co się za nim kryje. Przełamywanie oporu to klucz do postępu i głębszego zrozumienia siebie.
Pojęcia w psychoanalizie – Determinizm
Determinizm to przekonanie, że każde nasze działanie i uczucie ma przyczynę, często ukrytą w nieświadomości i przeszłości. W psychoanalizie zakłada się, że wszystkie zjawiska psychiczne są ze sobą powiązane. Jedno wpływa na drugie, a nic nie dzieje się bez przyczyny. Objawy pojawiają się, aby wywołać określony skutek. Nic nie jest przypadkowe, choć przyczyny tych zjawisk często pozostają ukryte, przez co trudno nam je powiązać i zrozumieć. Dopiero gdy odkryjemy źródło naszych działań i objawów, możemy je zrozumieć oraz zacząć świadomie kontrolować swoje zachowanie.
Według Freuda, nasze życie psychiczne jest zdeterminowane przez nieświadome procesy i wcześniejsze przeżycia. Na przykład, jeśli w dzieciństwie doświadczyliśmy odrzucenia, może to później wpływać na to, jak reagujemy na bliskość lub krytykę.
🧠 Ktoś boi się nawiązywać bliskie relacje, bo w dzieciństwie doświadczył zdrady lub zaniedbania.
🧠 Osoba, która często wpada w złość, może mieć w przeszłości nierozwiązane konflikty z rodzicami.
🧠Nieświadome pragnienia, które kierują naszymi wyborami, np. wybieranie podobnych partnerów, mimo że to relacje trudne.
Zrozumienie determinizmu pomaga zobaczyć, że nasze zachowania i emocje mają sens i korzenie, a nie są chaotyczne czy „bez powodu”. Dzięki temu terapia może dotrzeć do prawdziwych źródeł problemów i umożliwić świadome zmiany.
Sublimacja – przekształcanie emocji w coś pozytywnego
Sublimacja to mechanizm obronny, który polega na przekierowaniu energii psychicznej z jednego zjawiska, zazwyczaj szkodliwego społecznie, na inne, które może przynieść wiele korzyści społecznych. Formami sublimacji są między innymi: miłość, artruizm czy poświęcenie się pracy.
To sposób, w jaki nasza psychika „zamienia” to, co może być destrukcyjne, w coś wartościowego i pozytywnego. Zamiast tłumić czy negować trudne emocje (np. agresję, seksualne impulsy), sublimacja pozwala je przekształcić w sztukę, naukę, sport lub inne kreatywne aktywności.
🧠Osoba z silną agresją zamiast wybuchać złością, uprawia sport kontaktowy, np. boks lub sztuki walki.
🧠 Ktoś z silnymi emocjami seksualnymi skupia się na malowaniu obrazów lub pisaniu poezji.
🧠 Człowiek przeżywający frustrację w pracy angażuje się w działalność społeczną lub wolontariat.
Sublimacja jest uważana za zdrowy mechanizm obronny, bo pomaga radzić sobie z emocjami w sposób społecznie akceptowalny i twórczy. Pozwala na rozwój osobisty i budowanie pozytywnych relacji.
Libido – energia życia i popędów
Libido to pojęcie wprowadzone przez Freuda i oznacza energię psychiczną o zabarwieniu pozytywnym. Nazywane również popędem do miłości i przyjemności, napędza naszą życiową siłę i motywację. To ogólna siła, która kieruje naszymi pragnieniami, potrzebami i działaniami.
🧠Osoba zakochana może mieć bardzo silne libido, które przejawia się nie tylko w chęci bliskości, ale też w większej energii i kreatywności.
🧠 Kiedy ktoś jest zestresowany lub zmęczony, libido spada – może mieć mniejszą ochotę na kontakt z innymi i na działanie.
🧠 W psychoanalizie blokady libido (np. przez traumę) mogą prowadzić do problemów emocjonalnych i trudności w relacjach.
Libido to energia psychiczna, która napędza nasze pragnienia, popędy i chęć do życia – nie tylko w sensie seksualnym, ale też jako siła motywująca nas do działania.
Pojęcia w psychoanalizie – Katharsis
Katharsis – oczyszczenie emocjonalne. To proces, podczas którego doświadczamy uwolnienia i oczyszczenia z nagromadzonych, trudnych emocji, takich jak lęk, złość czy smutek.
Kiedy długo tłumimy emocje lub wypieramy bolesne przeżycia, tworzy się w nas napięcie i dyskomfort. Katharsis pozwala wyrzucić z siebie cały ból i uwolnić się poprzez przeżycie traumatycznych emocji, co przynosi ulgę i wewnętrzne oczyszczenie. Daje chwilowe ukojenie, jednak na dłuższą metę nie skutkuje wyleczeniem.
🧠Podczas terapii ktoś zaczyna płakać i opowiadać o bolesnych wydarzeniach z przeszłości – po czym czuje się lżej i spokojniej.
🧠 Po kłótni z bliską osobą czujemy złość, ale gdy otwarcie o niej porozmawiamy, pojawia się uczucie ulgi i zrozumienia.
🧠 Oglądając wzruszający film lub słuchając muzyki, doświadczamy katharsis – czyli emocjonalnego oczyszczenia.
To kluczowy element terapii – pozwala przełamać emocjonalne blokady i rozpocząć proces uzdrowienia. Pomaga też lepiej rozumieć siebie i swoje reakcje.
Wgląd – odkrywanie ukrytych prawd o sobie
Wgląd to zrozumienie tego, co dotąd było ukryte – głębokie spojrzenie w nieświadomość oraz uświadomienie sobie własnego oporu i przeniesień. Dzięki wglądowi osoba może lepiej zrozumieć swoje zachowania, wyciągnąć odpowiednie wnioski i inaczej spojrzeć na swoje zaburzenia. To jak „światło” w ciemnym pomieszczeniu — nagle widzimy coś, co wcześniej było niewidoczne, a co pomaga lepiej zrozumieć siebie.
Podczas terapii lub refleksji dochodzi do uświadomienia, dlaczego reagujemy w określony sposób. Skąd biorą się nasze lęki czy powtarzające się problemy.
🧠Ktoś odkrywa, że jego lęk przed porażką wiąże się z wysokimi oczekiwaniami rodziców z dzieciństwa.
🧠Osoba uświadamia sobie, że ciągłe konflikty w związkach wynikają z niewyjaśnionych emocji z przeszłości.
🧠 Pacjent zauważa, że unikanie trudnych rozmów to sposób na ochronę siebie przed odrzuceniem, którego doświadczał jako dziecko.
Wgląd to pierwszy krok do zmiany. Kiedy rozumiemy swoje wewnętrzne mechanizmy, mamy szansę na świadome działanie i lepsze radzenie sobie z emocjami.
Wyparcie – kiedy trudne uczucia chowamy poza świadomość
Wyparcie to mechanizm obronny polegający na odrzuceniu bolesnych myśli i uczuć ze świadomości, by chronić naszą psychikę przed cierpieniem. Osoba może nawet całkowicie wierzyć, że dana rzecz nigdy nie miała miejsca. To sposób psychiki na ochronę nas przed lękiem, wstydem czy cierpieniem.
Gdy coś jest dla nas zbyt trudne do przyjęcia (np. trauma, nieakceptowane pragnienia), nasza psychika „chowa” to głęboko, tak że o tym zapominamy lub nie zdajemy sobie z tego sprawy.
🧠Osoba, która doświadczyła wypadku samochodowego, nie pamięta momentów tuż przed zdarzeniem, bo były zbyt traumatyczne.
🧠 Ktoś odrzuca swoje uczucia złości wobec bliskiej osoby i nie potrafi przyznać się do nich nawet przed sobą.
🧠 Dziecko, które przeżyło zaniedbanie, może „zapomnieć” o trudnych sytuacjach, choć wpływają one na jego dorosłe życie.
Wyparcie chroni nas przed bólem i stresem, ale jeśli mechanizm ten działa zbyt mocno, może utrudniać radzenie sobie z emocjami i prowadzić do problemów psychicznych.
Pojęcia w psychoanalizie – Id, Ego i Superego
Według Freuda, nasza psychika działa jak „wewnętrzny teatr”, gdzie trzy różne siły wpływają na nasze myśli, uczucia i zachowania. Ego, Superego, Id – to trzy główne freudowskie elementy osobowości.
🧠Id (To) – najbardziej pierwotna, nieświadoma część naszej psychiki, reprezentuje nieświadomość. Zjawiska tam znajdujące się są całkowanie niedostępne świadomości, można do nich dotrzeć interpretując np. sny, gdzie wyrażają się poprzez symbole. Kieruje się zasadą przyjemności – jej pragnienia, wszelkie impulsy muszą być natychmiast zaspokojone. Nie zna zasad ani konsekwencji.
Przykład: Dziecko płacze, bo chce zabawkę i nie potrafi czekać — to działa Id.
🧠Ego (Ja) – rozsądek i rzeczywistość – jest tym elementem osobowości, które wykonuje, ale i kontroluje, powstrzymuje wszelkie pragnienia id. Kieruje się zasadą rzeczywistości – sprawdza, co jest dobre, a co powinno być odrzucone.
Przykład: Dorosły, który chce zjeść coś słodkiego, ale wie, że musi poczekać na przerwę w pracy — to Ego kontroluje impulsy Id.
🧠 Superego (Nadjaźń) – wewnętrzny krytyk i sumienie – reprezentuje nasze wszelkie zasady i normy postępowania jakie zazwyczaj przyjmujemy od naszych rodziców. To tzw. sumienie, często karzące i krzywdzące, sztywne i nie poddające się zmianą. Nosi w sobie ideał ego – jacy być powinniśmy.
Przykład: Ktoś, kto czuje się winny po skłamaniu lub zrobieniu czegoś „złego” — to działa Superego.
Jak to działa razem?
- Id chce natychmiastowej przyjemności,
- Superego wymaga idealnego, moralnego zachowania,
- Ego próbuje znaleźć złoty środek, realistycznie i rozsądnie spełniając potrzeby, bez łamania zasad.
Wszystkie te pojęcia w psychoanalizie pomagają nam lepiej poznać siebie i swoje emocje. Dzięki nim możemy odkryć ukryte przyczyny naszych zachowań i skuteczniej radzić sobie z trudnościami. Warto więc zgłębiać pojęcia w psychoanalizie, by świadomie wpływać na swoje życie i rozwój.
żródło – „Psychoterapia – teoria” – redakcja Lidia Grzesiuk